felipesenen.gal

Análise do acontecer coa tradición festiva do Tempo de Defuntos, sometido á comercialización ´gore´do Halloween estadounidense e de menor xeito co goidélico Samaín, tradicicións célticas con fondo sedimento en Galiza arredor dunha morte amable

“Os defuntiños son a auténtica

nostalxa, a esencia da tribu,

o tremor calado, impercetibel,

feito tempo e silencio que vai

en nós, guiando e amparando

ao noso ser. Os defuntiños son

 verdade fidel que permanece.

 Manuel María: “Ritual Para unha tribu capital de concello” (1986)

A morte é a sombra permanente, respectada neste confín, país das benditas ánimas, no que se venera un sartego que a tradición cristián di ser do apóstolo intimo de Cristo, Santiago. Todo un símbolo xerador de arte e cultura, que é comunicación, camiño, relacións oriente-occidente arredor da morte, dun sepulcro, como unha esperanza de renacemento. Galiza, terra dos máis singulares igrexarios cos seus camposantos, cemiterios, adros de encontro para os vivos cos defuntos, a través de ritos e responsos contados e cantados. Onde un cruceiro e o templo teñen a significación da ascese vital.

Así é que neste noso tempo - o da Cuarta Revolución Industrial, o das novas tecnoloxía e dos plasmas, dos supermercados e das súas propagandas -  resulta difícil atopar a cerna da tradición, esa singularidade que esvaece na uniformidade global. Pois comanda a comercialización dun novo entroido, agora de outono, o Halloween estadounidense, versión con orixe  gaélico, céltico  levado alén mar a través da emigración irlandesa, o seu Samaín... entre novos ritos e mitos da modernidade para gloria comercial do Gran Bazar Chino, contaminante botellón por medio. Espállase agora un novo concepto arredor da morte, agresivo, sanguiñolento, gore, influenciado polo cine, parca de caveira cerúlea cuneta de saial  negro e brandindo afiada gadaña...nada que ver coa idea céltica de luz e brillo do pasado, de transparencia amable e cheiro a candea, a das santas compañas, deambulando na noite pecha, entre ruínas, a dar consellos dende o seu Trasmundo.

E para chantar as ancestrais tradicións deste cabo do mundo - o que, dende a máis remota antigüidade acende faros, abre portos e camiños, encrucillada de ronseis célticos, romanos, nórdicos, islámicos, xudeus e cristiáns - compre remitirse e remexer nos textos daqueles precursores, os que, como en poucos lugares, buscaban e asentaban identidade, as orixes nas que radica a orixinalidade. Pescudas feitas a través da arqueoloxía, da etnografía, do rico panorama de tradicións que viven aínda que esmorecidas. Abondaría con dicir Murguía, Florentino López Cuevillas, Vicente Risco, Xoaquín Lourenzo, Taboada Chivite...e así até os mais novos, que haber tamén os hai, atoutiñando entre os tufos da comercialización e das liturxias endomingadas da cultura. Aqueles, os de antes, mirábanse no espello irlandés, nas ansias ceibes, no vencello panceltista, en persoeiros e activistas cultos,  exquisitos, contrafío, humanistas como W, Batler Yeats, insistente en fundamentarse nas tradicións goidélicas, en recuperar a roda, a rosa rosae das tradicións, o  ciclo festivo agrario, arredor de equinocceos e solsticios, con nomes gaélicos, con ritos festivos, de gaita e cervexa...música e danza: Samaín (1 Novembro), Yule (23 Decembre), Imbolc (2 Febreiro), Ostara (22 Marzo), Beltane (1 Maio), Lita  (23 Xuño), Lugnasad (1 Agosto),  Mabón (24 Setembro). O intelectual da Picardía, Phileas Lebesgue, editor de “Le Mercure” de France - amigo de Risco e daquel amarantino teimudo coa “Arte de ser portugués”, estudoso do saudosismo como era  Teixeira de Pascoaes  -  coñecido, polas súas teimas como armadanzas , argalleiro de tradicións celtas  como o Gran Druída dos celtas galos: faciana do Modernismo que aguilloaba aos “diferentes” galegos de Nós

Aqueles clásicos galegos timaban igualmente en buscar as bases do pobo, as que afloran, iso si, revestidas de cristianismo, entre incensos, santos e liturxias, a “Galiza Máxica”, cualificada así pola súa descoñecida fondura, con tanto de Teosofía : Nadal, Candeloria, Maios, Entroido, e esa noite de San Xoán que abre ao verán e na que converxe a Summa das tradicións... Para seguir o ciclo neste tempo de Defuntos e Magostos. E cada pobo coa lembranza dos seus nomes orixinais para tales celebracións, agora sometidos polas máis fortes propagandas.

As formas esféricas, castañas, cabazas...ovos... símbolos de  esperanza no outono

Tempo outonal,  cando as formas esféricas asoman nas agras: as vermellas mazás de inverno penduradas de ramas sen follas das maceiras; as cabazas marelas ou verdes, microcosmos estrando o campo ermo... os ourizos pinchos que se soltan dos castiñeiros e estran o chan e que abertos soltan as castañas, como o pan tan necesarias antes. Velaí, esferas, como os ovos, sementes ao fin, símbolos de esperanza que agardan a interacción fecundadora dos “Catro Elementos”: Terra, Auga, Sol e Aire, o ciclo das Catro Estacións para novamente fecundar. Entre tantos símbolos que se inscriben neste xeito cosmogónico da cuadratura do círculo, entre caos- cosmos, Terreal e Celestial, anxos e demos.

Así é que a tradición abre ao tempo escuro, ao mes dos Santos e dos Defuntos, que dicían os de antes e faino co encontro en feirón, como o de Monterroso ou o de Chaves no Tras os Montes luso. Chamada a nutrir a casa para pasar a invernía, a prepararse para o tempo da caza, da madeira dos bosques, das matanzas... sabendo canto significa e representa o porco no universo celta e o feito da matanza na cultura rural galega. Cando o viño novo está xa listo para verter nas billas dos pipotes. A un tempo que a rutina, a forza do “espírito” convoca a acudir aos cemiterios, facer noite de garda e poñer sobre as campas dos defuntos símbolos de vida, luz e cor... flores e lámpadas, lembranzas verdescentes. Tradicións levadas ás américas para confundirse coas súas, véxase a celebrada apoteose fúnebre mexicana, guatemalteca...os Mortos.

Ourense alimenta a súa aura de tradicións celebrando Magostos e honrando ao San Martiño

Tempo de novembro (o noveno mes do antigo almanaque romano, ao que logo se lle engadirían meses), o  que abre as portas á escuridade, ao tempo misterioso dos espíritos, das señas, das pantasmas e dos mortos... de cavilares pois. Cando coa festa dos Magostos, tan ancestral como pagán, amigos e familias acenden  no monte lumeiradas de luz e quentura para asar castañas e beber o viño novo. Festa e día que se lle outorga ao San Martiño de Tours, o santo cabaleiro, soldado romano, bo e xeneroso, natural da Panonia Húngara, misioneiro cristianizador dos celtas galos. Santo tan venerado na Galiza e que por algo se fai  patrón e lle pon aura divina a Ourense, Ao respecto conta o cronista Hidacio, no século V , que o de Tours terá templo cunha parra na entrada, onde se venerarán as súas reliquias, traídas polo seu paisano e homónimo Martiño de Dume ou de Braga en misión para cristianizar aos suevos e arremeter contra as costumes pagás, célticas, dos galaicos, o que fai escribindo o “De correctione rusticorum”. A pesar de semellantes prédicas, aqueles ritos de herdo prerromano, céltico, aínda reviven  na Candeloria, no Entroido, nos Magostos, no San Xoán...Festas que no seu alicerce ou ADN  antigo están ritos orxiásticos, realizados entre máscaras, danzas, lume e  viño... Festas de orixe oriental pasadas polos gregos a dionisíacas e reconvertidas polos romanos en báquicas, coa influencia das saturnais, tamén romanas, tan propicias para ciclos vexetativos, asociadas a liberdade, á fecundidade, á fartura...e como non, á morte-renacemento. Festas de agradecemento e adoración á natureza, co culto ás penedas, ás fontes, ás árbores, aos montes... sobre as que aquele cristianizadores, ermitáns, ebrios de deus, insistían en ir a aqueles lugares e sobre os seus altares pagáns construír templos cristiáns, permitindo o encontro e a festa... E velaí santos polas súas especialidades no sitio a escoller: dendritas (árbores), estilitas (aras, betilos...), cavernícolas (covas)... os que conservaron os espazos co seu carácter sacro, que neles construíron templos e mesmo, a carón deles, labraron os seus sartegos, para que, como paradoxo, ao cabo do tempo recibir cultos idólatras, como “cama do santo”.  

O druidismo monástico, de  pura cerna céltica, reconverteuse. E velaí que Galiza, como poucos países, a pesar de tanta celtofobia, sigue a gardar eses sitios, a igrexa na cima do monte sacro,  edificada sobre a arca da fonte, a carón da cova ou da árbore máis que centenaria, sobre un ara a divindades antigas...e o día de festa e de procesión, entre outros, como o de Magostos e San Xoán estes “locus”, “lucus” recobrarán vida.

A  castaña, asadas, as fogueiras, o viño novo e a matanza do porco

Magostos, celebracións do 1 ao 11 de novembro, que amigos e familias convocan no monte, na cima, nos lugares sacros de antes e farase arredor das fogueiras, das castañas asadas, do viño novo e do que se queira sumar: recoller frouma, prenderlle lume, si acaso algún fento verde para que a columna de fume deixe na paisaxe constancia de presencia do que queda do grupo tribal... E sobre as cinzas estrar as castañas, previamente triscadas para que non rebenten... xantar, ao que hoxe, como novo aporte, se sumará o churrasco, tradición traída da cultura emigrante ás ribeira do Río da Prata... Por medio viño novo, riquilante, o máis tinto. Tinto e cinza coas que, ao rematar, na noitiña, se emborrean as facianas, elemental máscara  para baixar cantando, do monte ancestral á urbe civilizada. Penso en cantas pinturas de Laxeiro ou mesmo do seu paisano Sucasas os que inspiraron algunhas das súas obras nestes encontros tamén con algo de goiescos. Así se fai no Ourense que ten de patrón ao san Matiño de Tours, onde a cima do Montealegre, arredor daquelas “penas sacras” e de amores é o escenario máis solicitado para o encontro.

Ritos de iniciación de pasaxe, tradicións transmitidas de xeración en xeración, con máis ou menos acerto creativo, hoxe coa pegada do  feísmo acultural por medio: xa poucos collares vemos de zunchos ensarillados sobre o pescozo dos nenos... os nenos sempre apandan coas tradicións que os maiores verten sobre eles: castañas, nenos, sementes, símbolos de esperanzado porvir.

Samaín irlandés e tempo de Defuntos na Galiza

Tempo da tradición de esconxurar medos, tamén labrando cabazas, como caveiras para na noite poñelas nos valados a alampar no camiño, a provocar cavilares.  Ben fixo o mestre e estudoso destas tradicións o cedeirán Rafael Loureiro  en asimilar o tempo galego dos Defuntos co Samaín gaélico e recuperar a tradición das cabazas. Samaín significa en Irlanda reunión e os irlandeses asóciano co mes de Novembro, a tradicional entrada no ano, no anel céltico. As tradicións célticas e mesmo cristiáns unen, os idiomas, os nomes ofrecen diferencias. Galiza para o mundo céltico é o país que máis  ritos panteístas vivos ofrece, vexase a versión do libro máxico atribuído ao San Cibrao de Antioquía... e en canto a arqueoloxías a singularidade dos asentamentos castrexos, da mesma familia que os hillforts británicos...e o que máis achados ofrece desas insignias célticas, por excelencia, que son os torques, e de xeitos diferentes, quizais asimilados con grupos étnicos:  ese medio círculo con dous cabos que se miran e non se atopan, como o enigma da vida e o da morte, sendo o circulo pechado, a roda, o trisquele, a rosacea, como cosmogonía, isto é a primeira cara de Deus. Confín dos camiños, do Xogo da oca, onde o caldeiro se asimila co cáliz, Grial artúrico, símbolo de comuñón fraternal.  Pensamentos arredor da vida e a morte, busca de paraísos perdidos, de peregrinatio, de camiño andado.

 Galiza país das benditas ánimas, de igrexarios, camposantos e singulares adros que coutan tradicións

O cristianismo para asegurarse usou e abusou do medo á morte, e fronte a ela ofreceu esperanza e crear para o patrimonio inmaterial ese característico xeito de realismo máxico, entrelazo de aconteceres míticos entre a Terra e o Ceo, o real e o imaxinado, entre anxos e demos, precisamente inspirado nese orientalismo que herda a tradición maniqueísta céltica. A igrexa amparou os camposantos, vencellou a parroquia dos vivos coa dos mortos, para facilitar a construción de sorprendentes mausoleos, cargados de símbolos de espiritualidade entre o efémero e o eterno, entre o caos e o cosmos.  Cemiterios como poucos, diferentes en bisbarras...hoxe tamén sometidos ao feísmo e ao desamparo da insensibilidade burocrática dos poderes públicos.

 Noite de Santos celestiais e Defuntos terreais nos que a voz da parroquia, as campás dos templos, no país das espadanas erguidas ao ceo,  soaban co toque a defuntos...esas campás tamén sometidas ao vandalismo e á busca do bronce... entre tantas mostras etnoarqueolóxicas dunha rica cultura espiritual, a esencia, a alma do que somos.

27 OUTUBRO 2024